NMCG-राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना २०२५ (National River Conservation Plan – NRCP: A Detailed Guide in Marathi)नद्यांचे प्रदूषण चिंताजनक पातळीवर पोहोचले आहे. या पार्श्वभूमीवर केंद्र सरकारने “राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना” (NRCP) राबवली असून ती नद्यांच्या प्रदूषणावर उपाययोजना करण्यासाठी एक व्यापक योजना ठरली आहे.
NMCG-राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना २०२५
Table of Contents
नद्यांचे जीवन म्हणजे राष्ट्राचे आरोग्य!
भारताची संस्कृती, शेती, व अर्थव्यवस्था यांचे मूळ नद्यांमध्ये आहे. परंतु, वाढते शहरीकरण, औद्योगिककरण व लोकसंख्येचा ताण यामुळे नद्यांचे प्रदूषण चिंताजनक पातळीवर पोहोचले आहे. या पार्श्वभूमीवर केंद्र सरकारने “राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना” (NRCP) राबवली असून ती नद्यांच्या प्रदूषणावर उपाययोजना करण्यासाठी एक व्यापक योजना ठरली आहे.NMCG-राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना २०२५nmcg
🔷 योजना उद्दिष्टे व वैशिष्ट्ये:
| घटक | माहिती |
| 🎯 मुख्य उद्दिष्ट | नद्यांचे प्रदूषण कमी करणे व पाण्याची गुणवत्ता सुधारणे |
| 🛠️ प्रमुख उपाय | सांडपाणी प्रक्रिया केंद्रे, नालावळवणी, जैवविविधता संवर्धन, जनजागृती |
| 📍 लागू क्षेत्र | गंगा वगळता देशातील सर्व प्रमुख नद्या |
| 🏢 अंमलबजावणीत सहभागी | जलशक्ती मंत्रालय, राज्य सरकार, महानगरपालिका, स्थानिक संस्था |
| 📊 नवीन भर (२०२५) | शहरी नदी संवर्धनासाठी ‘रिव्हर सिटीज् अलायन्स’ आणि URMP |
📜 योजनेंतर्गत कार्यपद्धती:
1. नदीप्रदूषण कमी करणाऱ्या उपाययोजना:
- सांडपाणी प्रक्रिया केंद्रांची (STP) उभारणी
- नाल्यांचे नदीत मिळणे थांबवणे
- घरगुती व औद्योगिक सांडपाणी प्रक्रिया
- पर्यावरणीय प्रवाहाचे जतनnmcg
2. स्थानिक प्रशासनासह अंमलबजावणी:
- प्रत्येक नदीसाठी स्वतंत्र प्रकल्प
- स्थानिक संस्था, पालिका, जिल्हाधिकारी यांच्या सहकार्याने अंमलबजावणी
- केंद्रीय व राज्य स्तरावर समन्वय समित्यांची नेमणूकnmcg
📌 महाराष्ट्रातील NRCP प्रकल्पांची माहिती:
| नदीचे नाव | संबंधित शहर/जिल्हा | प्रकल्पाचे प्रकार | अंदाजे खर्च (कोटी ₹) |
| कृष्णा | सातारा, सांगली | STP, नालावळवणी | 350+ |
| पंचगंगा | कोल्हापूर | सांडपाणी प्रक्रिया | 200+ |
| गोदावरी | नाशिक, औरंगाबाद | जैव विविधता व स्वच्छता | 250+ |
| तापी | जळगाव | घनकचरा व्यवस्थापन | 180+ |
| मुळा-मुठा | पुणे | URMP + STP | 300+ |
➡️ एकूण अंदाजित खर्च (2025 पर्यंत): ₹1,182.86 कोटी
➡️ केंद्र सरकारचा हिस्सा: ₹208.95 कोटी NMCG-राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना २०२५
🏙️ २०२५ पासून ‘शहरी नदी संवर्धन’ वर भर
‘Urban River Management Plans’ (URMP) काय आहेत?
URMP ही एक समन्वित कृती योजना आहे जी खालील तत्त्वांवर आधारित आहे:
- शहरी नदी तटांचा विज्ञानाधारित विकास
- जलस्रोत संवर्धन
- नदी किनारी जैवविविधता संरक्षित करणे
- सार्वजनिक सहभगीता व जनजागृतीnmcg
URMP अंतर्गत प्रमुख उपक्रम:
| उपक्रमाचे नाव | माहिती |
| 🌆 River Cities Alliance | १४५ शहरे सहभागी |
| 📘 River Sensitive Urban Planning | शहर विकासात नद्या लक्षात घेणे |
| 🧠 Knowledge Exchange | तंत्रज्ञान व अनुभव सामायिकरण |
| 📋 Monitoring Framework | ठोस कार्यप्रदर्शन मोजणी |
💡 योजनेचे फायदे:
- नद्यांचे प्रदूषण कमी होणे
- पाण्याची गुणवत्ता सुधारली जाते
- शहरे व गावे स्वच्छ व सुंदर बनतात
- जैवविविधतेला संरक्षण
- पर्यावरणीय समतोल टिकविणे
❗ मर्यादा व अडचणी:
| मर्यादा | स्पष्टीकरण |
| 💸 निधी निर्बंध | केंद्र-राज्य समन्वयाची आवश्यकता |
| 🕒 अंमलबजावणीचा वेळ | प्रकल्प लांबणीवर पडतात |
| 🧾 प्रस्ताव प्रक्रिया | प्रस्ताव मंजुरीसाठी वेळ लागतो |
| 🏙️ निवडक नद्यांपुरते मर्यादित | सर्व नद्यांचा समावेश नाही |
👣 पुढील दिशा आणि सुधारणा
- अधिकाधिक नद्यांचा समावेश
- ग्रामस्तरावर जनजागृती कार्यक्रम
- शालेय अभ्यासक्रमात जलसंवर्धनाची समाविष्टता
- तंत्रज्ञानाचा अधिक उपयोग (GIS, Remote Sensing)
- वैयक्तिक व संस्थात्मक जबाबदारी वाढविणेnmcg
📚 उपयुक्त माहिती:
| घटक | माहिती |
| कार्यरत मंत्रालय | जलशक्ती मंत्रालय (Ministry of Jal Shakti) |
| योजना प्रारंभ | १९८५ (गंगा) → १९९५ (इतर नद्या) |
| प्रमुख मिशन | NRCP, NMCG, URMP |
| २०२५ उद्दिष्ट | शहरी नद्यांचे नवीनीकरण व प्रदूषणमुक्ती |
📣 नागरिकांचा सहभाग महत्त्वाचा
- नद्या आपले सांस्कृतिक व नैसर्गिक ठेवे आहेत.
- नद्यांकडे ‘जीवंत संस्था’ म्हणून पाहिले पाहिजे.nmcg
- घरगुती पाण्याचा योग्य वापर, घनकचरा नदीत न टाकणे, स्थानिक योजनेत सहभागी होणे – हे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे.NMCG-राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना २०२५
“राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना” ही केवळ एक शासकीय योजना नसून ती आपल्या भावी पिढ्यांसाठी स्वच्छ, शाश्वत आणि जीवनदायी नद्यांचे अस्तित्व टिकवण्याचा प्रयत्न आहे. २०२५ पासून ‘Urban River Management’ च्या माध्यमातून ही योजना शहरांमध्येही व्यापक रूप धारण करत आहे. शासन, संस्था, तंत्रज्ञान आणि लोकसहभाग यांची सांगड घालूनच ही योजना यशस्वी होऊ शकते.NMCG-राष्ट्रीय नदी संवर्धन योजना २०२५
