Plastic Water Bottle/पाण्याशिवाय जीवन शक्य नाही. आपल्या शरीरातील सुमारे 60 टक्के भाग पाण्याने भरलेला असतो. अलीकडच्या वर्षांमध्ये शुद्ध पाण्याची गरज वाढल्यामुळे बाजारात “packaged drinking water” किंवा “बॉटलचे पाणी” मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाऊ लागले. परंतु सतत हेच पाणी पिणे आरोग्यासाठी कितपत सुरक्षित आहे? यावर वैज्ञानिक संशोधनांमधून अनेक चिंताजनक बाबी समोर आल्या आहेत.
Plastic Water Bottle to avoid
Table of Contents
1. पॅकेज्ड पाण्याचा इतिहास व वापरातील वाढ
1.1 संकल्पना
पॅकेज्ड वॉटर म्हणजे कारखान्यात प्रक्रिया करून (फिल्ट्रेशन, UV/RO, मिनरल अ‍ॅडिशन) बॉटलमध्ये भरलेले आणि विक्रीसाठी सादर केलेले पाणी. हे पाणी शुद्ध असल्याचे घोषित केले जाते, पण ते नैसर्गिक स्वरूपाचे नाही.
1.2 भारतातील वापर वाढ
| वर्ष | अंदाजे वापर (बिलियन लिटर) |
| 2000 | 1.2 |
| 2010 | 5.5 |
| 2020 | 18.2 |
| 2024 | 24.3 |
(स्रोत: BIS & FICCI रिपोर्ट 2023)Plastic Water Bottle to avoid
2. पॅकेज्ड वॉटरमध्ये आढळणाऱ्या घटकांचे स्वरूप
2.1 मिनरल्सचा अभाव
- अनेक कंपन्या RO (Reverse Osmosis) वापरतात, ज्यामुळे पाण्यातील नैसर्गिक कॅल्शियम, मॅग्नेशियम, झिंक यासारखे खनिज पूर्णतः निघून जातात.
- WHO (World Health Organization) च्या 2011 च्या अहवालानुसार, RO वॉटरमध्ये आवश्यक खनिजांची घनता 5-10 mg/L पर्यंत खाली येते, जी शरीरासाठी अपुरी आहे.
2.2 pH असंतुलन
- काही पॅकेज्ड वॉटरचे pH 5.5 ते 6.5 पर्यंत असते, जे मानवी शरीराच्या नैसर्गिक pH (7.35-7.45) शी सुसंगत नाही.Plastic Water Bottle to avoid
3. शारीरिक दुष्परिणाम
3.1 कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियमची कमतरता
| घटक | आरोग्यदायी स्तर (mg/L) | पॅकेज्ड वॉटरमध्ये |
| कॅल्शियम | 20-50 | 2-10 |
| मॅग्नेशियम | 10-30 | 1-5 |
Dr. Olga Gromova (Russian Academy of Medical Sciences) यांच्या संशोधनानुसार, सतत खनिजविरहित पाणी प्यायल्यास हाडे कमकुवत होणे, हृदयाचे कार्य बिघडणे व स्नायूंमध्ये थकवा यासारखे परिणाम दिसतात.Plastic Water Bottle to avoid
3.2 मायक्रोप्लास्टिकचा धोका
- Orb Media & University of Minnesota च्या संयुक्त अभ्यासात 2018 मध्ये स्पष्ट झाले की, 93% पॅकेज्ड वॉटर नमुन्यांमध्ये मायक्रोप्लास्टिकचे अंश आढळले.
- WHO नेही 2019 मध्ये असे नमूद केले की या मायक्रोप्लास्टिकचे दीर्घकालीन परिणाम अजून स्पष्ट नाहीत, पण ते पचनसंस्था, यकृत व किडनीवर प्रभाव टाकू शकतात.Plastic Water Bottle to avoid
4. मानसिक व जैविक परिणाम
4.1 इलेक्ट्रोलाइट असंतुलन
- इलेक्ट्रोलाइट म्हणजे सोडियम, पोटॅशियम, कॅल्शियम यांचे संतुलन.
- पॅकेज्ड वॉटरमध्ये यांचा अभाव असल्यामुळे मेंदूचे कार्य, स्नायूंची कार्यक्षमता व मेंदूतील न्यूरॉन्सचे समन्वय बिघडू शकतो.Plastic Water Bottle to avoid
4.2 थकवा व अशक्तपणा
- British Medical Journal (2021) मधील एका संशोधनानुसार, खनिजविरहित पाणी रोज घेतल्याने काही महिन्यांतच स्नायूंमध्ये ताठरपणा, झोपेचा अभाव, व एकाग्रतेत अडथळा जाणवतो.Plastic Water Bottle to avoid
5. पर्यावरणीय परिणाम
5.1 प्लास्टिकचा अतिरेकी वापर
| वर्ष | भारतात वापरलेली पॅकेज्ड वॉटर बॉटल्स (कोटींमध्ये) |
| 2015 | 120 |
| 2020 | 320 |
| 2024 | 470+ |
Central Pollution Control Board (CPCB) च्या 2022 च्या रिपोर्टनुसार, भारतात दरवर्षी 2 लाख टन पेक्षा जास्त प्लास्टिक केवळ बाटल्यांमुळे निर्माण होते.
5.2 पाण्याचा स्रोत व वापर
- पॅकेज्ड वॉटर कंपन्या नैसर्गिक झरे, बोअरवेल्स यांचा अति वापर करतात.
- परिणामी, भूगर्भजलाची पातळी कमी होते.
6. शास्त्रज्ञ व संस्थांचे स्पष्ट मत
| संस्था / शास्त्रज्ञ | निष्कर्ष |
| WHO (2011, 2019) | खनिजविरहित पाणी हानिकारक ठरू शकते |
| CPCB (2022) | प्लास्टिक कचऱ्याचा धोका वाढतो |
| Dr. Olga Gromova | कॅल्शियम व मॅग्नेशियमची कमतरता गंभीर परिणाम देऊ शकते |
| Orb Media (2018) | 93% नमुन्यांमध्ये मायक्रोप्लास्टिक आढळले |
| BIS (India) | IS 14543 प्रमाणपत्र आवश्यक, पण सर्व उत्पादक ते पाळत नाहीत |
7. उपाय: सुरक्षित व आरोग्यदायी पर्याय
| पर्याय | फायदे |
| तांब्याच्या भांड्यातील पाणी | रोगप्रतिकारशक्ती वाढते, जंतू मरतात |
| चांगला होम वॉटर प्युरीफायर | UV + Copper + TDS Control तंत्रज्ञान वापरा |
| नैसर्गिक झऱ्यांचे / विहिरीचे पाणी (शुद्ध करून) | नैसर्गिक मिनरल्स उपलब्ध |
| शासकीय जलप्रदाय यंत्रणा (ग्रामीण भागात) | नियंत्रण व गुणवत्ता तपासणी होऊ शकते |
8. कायद्यातील त्रुटी व सुधारणा गरज
- BIS IS 14543 प्रमाणपत्र बंधनकारक असले तरी बऱ्याच कंपन्या नकली किंवा अप्रमाणित पाणी विकतात.
- FSSAI व CPCB यांनी अधिक कडक मानके लागू करावीत, मायक्रोप्लास्टिक तपासणी अनिवार्य करावी.
9. जनजागृतीची गरज
- शुद्ध म्हणजे नैसर्गिक नाही, ही जाणीव निर्माण होणे अत्यंत आवश्यक आहे.
- ग्रामीण व निमशहरी भागांत जनजागृती शिबिरे, शाळा-महाविद्यालयांमध्ये माहिती अभियान, ग्रामसभा माध्यमातून पाण्याचे स्रोत व गुणवत्तेचे महत्त्व पटवून द्यायला हवे.Plastic Water Bottle to avoid
पॅकेज्ड वॉटर हे शुद्धतेच्या नावाखाली विकले जात असले, तरी त्यातील नैसर्गिक पोषणतत्त्वांचा अभाव, मायक्रोप्लास्टिकचा धोका, पर्यावरणीय परिणाम व आर्थिक अपव्यय पाहता याचा दीर्घकालीन वापर आरोग्यास अपायकारक ठरू शकतो. योग्य माहिती, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि स्वच्छ पर्यायी पाणी वापर हाच उपाय आहे.
Pingback: Live broadcast prohibited/प्रसारमाध्यमांना सूचना : थेट प्रक्षेपणावर बंदी - सरकारीGR.in